W niedzielę 22 kwietnia odbyła się w Bazylice Archikatedralnej w Poznaniu specjalna prezentacja Verba Sacra z okazji Niedzieli Biblijnej. Usłyszeliśmy Księgę Powtórzonego Prawa w interpretacji znanego aktora Jerzego Schejbala. Towarzyszył mu młody skrzypek Mateusz Makuch ze szkoły muzycznej im. H. Wieniawskiego w Poznaniu. Komentarz wygłosił ks. prof. dr hab. Janusz Lemański, biblista z Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego. Uczestnicy prezentacji rzęsistymi brawami nagrodzili aktora za jego interpretację oraz skrzypka, którego wykonanie zwłaszcza utworu E. Ysaye'a wzbudził zachwyt. Wkrótce reportaż i zdjęcia z prezentacji.
Komentarz biblisty
1. Nazwa i struktura
Księga Powtórzonego Prawa jest tytułem wywodzącym się z grecko-łacińskich tłumaczeń tego dzieła. Rozumiane jest ono jako autoryzowana przez samego Mojżesza reinterpretacja Prawa przekazanego na Horebie (deuteronomistyczny ekwiwalent Synaju).
Z literackiego punktu widzenia na księgę składają się trzy wielkie mowy (Pwt 1,3-4,40; 4,44-28,68; 28,69-30,20) Mojżesza oraz sekcje narratywne opowiadające zasadniczo o zbliżającą się śmiercią Mojżesza i wyznaczeniu jego następcy - Jozuego (Pwt 31; 32,44-47). Na końcu Mojżesz wypowiada swoje błogosławieństwo nad Izraelem (Pwt 32,48-52) oraz i umiera nie wszedłszy do Ziemi Obiecanej (Pwt 34).
Wydarzenia opisane w Księdze Powtórzonego Prawa rozgrywają się jednego dnia. Pojęcie „dzisiaj” pojawia się w księdze około 60 razy. Zawsze zachodzi to w sekcji zawierającej prawa (Pwt 13,19; 15,5.15; 19,9). Całość księgi stylizowana jest na swoisty testament Mojżesza wypowiedziany w dniu jego śmierci (por. Pwt 1,1-5; 4,44-5,1a; 27,1a.9a.11; 28,69-29,1a; 31,1-2a.7a.9-10a.14-25.30; 32,44-46a.48-52; 33,1-2a; 34).
Wszystko dzieje się „po drugiej stronie Jordanu” w Moabie. Minęło czterdzieści lat od kiedy Izraelici wyszli z Egiptu przekroczywszy Morze Sitowia (Wj 14) i rozpoczęli etap wędrówki po pustyni. Już niedługo przekroczą Jordan (Joz 3-4), kontynuując podbój Ziemi Obiecanej, która leży po zachodniej stronie rzeki. Zanim to jednak nastąpi Mojżesz „zaczął wyjaśniać (B’r) to prawo” (Pwt 1,5). Słowo „wyjaśniać” ma duże implikacje dla zrozumienia całej księgi. W istocie rzeczy nie jest ona powtórzeniem Tory przekazanej na Horebie/Synaju, lecz jej INTERPRETACJĄ.
2. Przesłanie
2.1. Bóg
O Bogu mówi się w księdze przede wszystkim na sposób wyznania wiary: „mój, twój, wasz, nasz Bóg”. Kluczowa deklaracja zawarta jest w Pwt 6,4 i składa się z czerech słów: „Jahwe nasz Bóg, Jahwe jeden/jedynie”. Zdanie to w oryginale hebrajskim nie ma czasowników i jego prawidłowa interpretacja sprawia wiele kłopotów. W kontekście Przymierza często jednak pojawia się język wzajemnej miłości obrazujący prawidłowe relacje pomiędzy Bogiem i jego ludem. Nie wykluczone więc, że ostatni człon tego wyznania należy rozumieć nie tylko w tradycyjnym sensie „jeden/jedynie”, ale jako specyficzne wyznanie wobec Boga „jedyny (w swoim rodzaju, niepowtarzalny, umiłowany)” (por. Prz 6,8-9; Ml 2,10; Za 14,9). W tym wypadku treść tego wyznania należałoby rozumieć w sensie podwójnej deklaracji: „Jahwe (jest) naszym Bogiem; Jahwe (jest) jedyny”. Jahwe jest jedynym Bogiem, który okazał Izraelowi swoją miłość skuteczność w działaniu, a doświadczenia historyczne są tego widomym dowodem (por. Pwt 5,6-7). Z tych względów godzien jest miłości ze strony swoich wyznawców.
Przełomowe wydarzenie, które raz na zawsze ustaliło prawo Jahwe do Izraela i prawomocność jego żądanie wyłączności kultu i absolutnej lojalności, to wyzwolenie z niewoli egipskiej (Pwt 6,20-25; 11,2-7; 26,4-10; 29,1-5). Ono staje się dla autora księgi podstawą przymierza zawartego na Horebie (Pwt 5,6-10). Jahwe okazał w Egipcie swą absolutną moc (Pwt 5,6) i od tego momentu wszyscy inni bogowie traktowani powinni być za niepotrzebne surogaty prawdziwego Boga. Tym samym wytwarzanie ich podobizn jest surowo zakazane (Pwt 5,7-9a). Kult obcych bogów jest bowiem w tej sytuacji największą obrazą wobec Jahwe (Pwt 13,2-19; 17,2-7). Izraelici powinni zniszczyć wszystkie miejsca i praktyki związane z takim kultem (Pwt 7,1-5.25-26; 12,2-4.29-31; 16,21-17,1; 18,9-14). Jahwe jest jedynym prawdziwym Bogiem (Pwt 10,17) i mieszka w niebie (Pwt 26,15).
Mimo to jest On też nieustannie dostępny dla Izraela podczas regularnego kultu oraz podczas dorocznych świąt (Pwt 12,5-27; 14,22-26; 16,1-17; 23,22-24; 26,1-11) celebrowanych w miejscu, które On wyznaczył (dosłownie „wybrał, aby tam umieścić swoje imię”; por. Pwt 12,4-19; 14,26; 15,20; 16,1-17). Bóg nie mieszka w świątyni. Obecne jest tam tylko Jego imię. Wyraża ono istotę tego, który je nosi i jest Jego reprezentatywną emanacją. Taki sposób myślenia o Bogu pozwala zachować właściwe relacje pomiędzy niewyobrażalnością Boga mieszkającego w niebie (transcendencja) oraz doświadczeniem Jego realnej, skutecznej obecnością na ziemi (immanencja). Innymi słowy Jahwe, choć mieszka w niebie (Pwt 26,15) i sanktuarium Go nie obejmuje jednocześnie jest realnie obecny w sanktuarium, kiedy wzywa się tu Jego imienia.
2.2. Przymierze
Teologia księgi skoncentrowana jest na Przymierzu Dość często podkreśla się, że koncepcja Przymierza ma tu charakter dwustronny i tym samym trwałość tego Przymierza jest uwarunkowana wiernością wobec Prawa (por. Pwt 4,13; 5,2-3). Z drugiej strony jednak w księdze mówi się także o Przymierzu jako darze łaski wynikającej z obietnic złożonych przodkom (Pwt 4,31; 7,9; 8,8). Swój początek miało ono na Horebie, ale jego ostateczna ratyfikacja nastąpiła w Moabie. Stało się tak dzięki mediacyjnej roli Mojżesza.
W Powtórzonym Prawie Przymierze z Horebu ukierunkowane jest na „dobrą” przyszłość narodu wybranego, ale warunkiem będzie dochowanie przez naród wierności i posłuszeństwo względem swego Boga (Pwt 7,12-16; 11,8-25; 26,15; 30,1-10).
2.3. Izrael i inne narody
„Narodowość” Izraela stanowi jeden z najważniejszych elementów teologii prezentowanej przez autorów księgi. Bóg wybrał przodków Izraela, złożył im obietnice, wybawił ojców z Egiptu i zawarł nimi Przymierze na Horebie. Swą opiekę nad całym Izraelem kontynuuje poprzez dar Prawa w Moabie i wezwanie do jego wypełniania (por. techniczny zwrot: šämar – strzec). Ta szczególna relacja istniejąca pomiędzy Jahwe i narodem wybranym stanowi o odrębności Izraela wobec innych narodów (Pwt 7,6; 14,2.21; 26,16.19; por. 29,9-14; 33,5.26.29) i wymaga od niego szczególnej postawy odpowiadającej nie tylko wymogom, ale i lojalności wobec Boga, któremu Izrael zawdzięcza swoje wybranie (Pwt 14,2.21; 28,9: świętość). Zaktualizowane Prawo z Moabu staje się teraz swoistą konstytucją kształtującą religijno-polityczne oblicze Izraela (Pwt 12,2-17,13), jego instytucje (Pwt 17,14-18,22) i społeczne praxis (Pwt 19,1-26,15). Wybór Izraela (Pwt 7,6) nie dokonał się tylko ze względu na to, że inne narody cechowała szczególna niegodziwość (Pwt 9,5). Izrael również okazywał swe złe nawyki (Pwt 9,4.6-7). Jahwe wybrał jednak właśnie ten lud, aby Mu służył (Pwt 7,6-11; 9,5; 10,14-15). Zdecydowała o tym miłość Jahwe do przodków i do Izraela (Pwt 4,37; 7,7-8; 10,15; 23,17), która uczyniła ze wszystkich jego członków „dzieci Boga” (Pwt 14,1), „drogocenną własność” pośród innych narodów (Pwt 7,6; 14,2; 26,19; por. Wj 19,5; Ps 135,4) i Jego dziedzictwo (Pwt 4,20; 32,9). Odwzajemnienia tego uczucia oczekuje On teraz od Izraela (Pwt 4,10; 5,26; 6,2.5.13.24’ 7,5; 10,12; 11,1.13.22). Jahwe podejmuje się zadania wychowawcy tego narodu, na podobieństwo ojca wychowującego swego syna (Pwt 8,5; 32,6-18).
Zadanie przestrzegania Prawa obejmują cały naród (Pwt 6,1-15; 10,12-22; 11,18-21). Tora staja się promocją prawości, sprawiedliwości i solidarności społecznej (Pwt 15,1-18; 16,18-20; 24,6-22), nie pozostawia miejsca na patologie i przestępstwa (Pwt 12,29-13,19; 17,2-7; 19,15-21). Przyszłość Izraela mimo to zależy nie tylko odz wierności wobec Prawa, ale nade wszystko związana jest z Bożą obietnicą (Pwt 15,6; 26,18-19; 29,12) i łaską (Pwt 4,29-31; 30,1-10). Naród wybrany powołany jest bowiem do świadczenia wobec innych o Jahwe i Jego Prawach (Pwt 4,5-8; 9,25-29; 28,10; 29,21-27; 32,39-43; por. Wj 19,5).
3.4. Społeczeństwo i ziemia (obiecana)
Część zawartych w księdze praw wyraźnie odzwierciedla w sobie próbę ukształtowania nowego społeczeństwa. W samym sercu tego zbioru praw znajdują się, jedyne w Starym Testamencie, instrukcje dotyczące urzędu króla (Pwt 17,14-20). Warunkiem namaszczenia kogokolwiek na ten urząd jest to, aby był on „bratem” Izraelitów (Pwt 17,15). Powinien unikać szukania wsparcia u obcych narodów (Pwt 17,16: Egipt), luksusu (Pwt 17,17: zakaz posiadania haremu), zadbać o posiadanie Księgi (tego) Prawa (Pwt 17,18), pilnie je studiować i nie wywyższać się ponad braci (Pwt 17,19-20). Król staje się tym samym modelowym obywatelem, wzorem dla każdego Izraelity, bardziej studentem i wykonawcą Prawa niż typowym władcą. Nie jest on już prezentowany jako „syn Boga” (por. Ps 2,7; 2 Sm 7,14), gdyż tytuł ten staje się przynależny do całego Izraela (Pwt 1,31; 14,1). W ten sposób wyraźnie podkreśla chęć ochrony przed tyranią, przełamuje różnice plemienne i wytycza solidarnościowy charakter całego społeczeństwa.
Temat jedności narodowej i braterstwa łączy się w księdze z tematem ziemi. Ziemia, o której mowa, została obiecana przodkom (Pwt 6,10.18.23; 8,1; 11,9.21). Opisywana jest już nie jako „kraj mlekiem i miodem płynący” (por. Wj 3,8.17; 13,5; 33,3; Kpł 20,24; Lb 13,27; 14,8), ale jako „dobra ziemia” we wszystkich aspektach (Pwt 6,10-11; 8,7-9; 11,9-12). To miejsce „odpoczynku” (Pwt 12,9-10; 25,19; por. 5,14) dla Izraela. Jednak aby takim pozostało konieczne jest, wspomniane już, posłuszeństwo wobec Prawa (Pwt 4,26; 7,12-15; 11,8-9.13-17; 25,15; 30,16-18). Przewiduje się jednak także możliwość wygnania z tej ziemi z powodu niewypełnienia tego wymogu. Z drugiej strony obiecuje się także powrót do niej (Pwt 4,25-31; 29,21-30,10). Konsekwentnie unika się w księdze określeń ziemi danej przez Boga, jako „wybrana” czy „święta”. Nie jest ona nawet „błogosławiona” (wyjątek to Pwt 26,15). Relację Jahwe z tą ziemią opisuje precyzyjnie Pwt 11,10-12. „To ziemia, którą stale nawiedza Jahwe, wasz Bóg, na której spoczywają oczy Jahwe, Boga waszego, od początku roku, aż do końca” (w. 12).
2.5. Prawo
Prawa (Pwt 12-26) ułożone są w księdze według trzech podstawowych kryteriów organizacyjnych. Pierwszym z nich jest układ koncentryczny. Zbiór ma dla przykładu swoje wprowadzenie (Pwt 11,32-12,1) i zakończenie (Pwt 26,16) oraz instrukcje dotyczące centralizacji kultu na początku i końcu zbioru (Pwt 12,2-7.8-12; 26,1-11.12-15). Drugim kryterium organizacyjnym jest treść poszczególnych praw. Pozycje zewnętrzne zajmują prawa dotyczące kultu (Pwt 12-16) i prawa cywilne (Pwt 19-25), zaś w centrum umieszczone są prawa dotyczące urzędów (Pwt 17-18: sędzia, król, kapłan, prorok). Za nimi logicznie pojawiają się prawa dotyczące zabójstwa i świadczenia w sądach (domena sędziów) oraz wojny (domena króla) (Pwt 19,1-21,14). Trzecim i ostatnim kryterium organizacyjnym są zestawienia oparte na skojarzeniach.
W Kodeksie Prawnym zawartym w księdze wyraźnie koryguje się dotychczasową tradycję Prawa. Nie wszystkie prawa ze starszych zbiorów są tu podjęte i nie wszystkie poddane są przeformułowaniu. Autor nowej wersji Prawa nie jest więc zainteresowany odrzuceniem dawnych Praw, lecz ich aktualizacją. Część zmian ma na celu dostosowanie tradycji jurydycznej do zasady centralizacji kultu (Pwt 16,1-17 – Wj 23,14-17; Pwt 19,1-13 – Wj 21,12-14; Pwt 26,1-11 – Wj 23,19a), inne wynikają ze zmian ekonomiczno-społecznych (Pwt 15,1-11 – Wj 23,10-11; Pwt 15,12-18 – Wj 21,2-11). Wyraźnie widać tu, że na reinterpretację tradycji prawnej wpływ miały przede wszystkim zmiany społeczno-ekonomiczne. Autor nowej wersji Prawa ogranicza bowiem z jednej strony władzę króla, a z drugiej jego horyzont społeczny obejmuje teraz szerzej rolę kapłanów, lewitów, rolników, pasterzy, obcych rezydentów oraz zubożałą ludność. Większym rygorom poddaje on także tradycyjny urząd proroka. Z drugiej strony nie ma tu mowy o kupcach, rzemieślnikach czy zawodowych żołnierzach. Są prawa dotyczące kultu, sądownictwa, życia rodzinnego, nie ma zaś prawa handlowego, nie mówi się o problemie dziedziczenia, kontraktach, pożyczkach, podatkach czy pracach przymusowych. Rozbudowane zostaje natomiast np. prawo rodzinne (Pwt 21,15-21; 22,13-19; 24,1-4a; 25,5-10). Niektóre z zawartych tu przepisów nie mają swoich odpowiedników gdzie indziej (Pwt 15,1-11: rok szabatowy; Pwt 22,13-19: spory związane z narzeczeństwem; Pwt 25,5-10: lewirat). Znany z wcześniejszej wersji Prawa „etos ubogich” rozbudowany zostaje teraz w „etos społeczny” w szerokim tego słowa znaczeniu. Tak więc pojawia się zakaz lichwy (Pwt 23,20-21) i brania zastawu (Pwt 24,6.10-13.17-18), nowe instytucje (rok szabatowy) będące okazją do uwolnienia dłużników (Pwt 15,1-11) i niewolników za długi (Pwt 15,12-18). Wszyscy Izraelici są równoprawnymi beneficjentami daru ziemi i wszyscy w jednakowym stopniu, bez względu na płeć i status społeczny, tworzą tę samą wspólnotę Przymierza, do której włączeni są także ubodzy i rezydenci. Wszystkie te nowe aspekty to reakcja na brak solidarności w czasach kryzysu asyryjskiego na przełomie VIII/VII wieku.
ks. prof. dr hab. Janusz Lemański
