Ze zjawiskiem przepowiadania przyszłości spotykamy się zarówno w tradycji semickiej, jak i w świecie kultury grecko-rzymskiej. Prorocy izraelscy (biblijni) (hebrajskie nabi) byli interpretatorami historii narodowej, powołanymi przez Boga, zazwyczaj w trybie nadprzyrodzonym (poprzez widzenia i głosy), do tego, by przez swoja naukę utrzymywali naród wybrany w wierności Panu i Prawu. Biblistyka wyróżnia wśród nich czterech proroków większych (Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel i Daniel) i dwunastu mniejszych (Ozeasz, Joel, Amos, Abdiasz, Jonasz, Micheasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz, Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz). Wśród proroków muzułmańskich (arabskie an-nabi) szczególne miejsce zajmuje Mahomet, ale ponadto islam czci jako proroków wiele postaci biblijnych, z których większość (patriarchów, królów itp.) tradycja biblijna za proroków nie uważa (np. Adama, Noego, Abrahama, Izmaela, Izaaka, Jakuba, Józefa, Mojżesza, Aarona, Saula, Dawida, Salomona, Jonasza, Eliasza, Elizeusza, Daniela, Zachariasza, Hioba, św. Jana Chrzciciela czy wreszcie Jezusa).

W starożytnej Grecji natchnieni, nieraz ekstatyczni kapłani (najczęściej Apollina lub Zeusa) przepowiadali przyszłość w wyroczniach w Delfach, Didymie, Dodonie, Olimpii, Epidaurze, Klaros i w dziesiątkach innych miejsc. Wśród proroków (greckie prophetes od phemi 'mówię', wyraz z dialektu jońsko-attyckiego, znany już najstarszemu z trójcy wielkich tragików greckich, Ajschylosowi, a potem częsty w Septuagincie - najstarszym greckim przekładzie ksiąg Starego Testamentu, i w greckiej wersji Nowego Testamentu) szczególne miejsce zyskała sobie mityczna prorokini Kasandra, córka króla Priama, przepowiadająca upadek Troi. Ponieważ nie odpowiedziała na miłość Apollina, który jej udzielił daru prorokowania, rozgniewany bóg sprawił, że nikt nie wierzył jej przepowiedniom. Daremnie ostrzegała Trojan przed drewnianym koniem Greków, jednak zlekceważenie jej wróżb straszliwie się zemściło na mieszkańcach Ilionu.

Wszystkie te treści, wątki i tradycje przejęła ze spuścizny antycznej i judeo-chrześcijańskiej kultura polska. Polski wyraz prorok, odziedziczony po naszych prasłowiańskich protoplastach, pochodzi, podobnie jak greckie prophetes, od słowa oznaczającego 'mówić'. W języku praindoeuropejskim, który był przodkiem wielkiej liczby współczesnych języków Europy i południowo-zachodniej Azji, istniała regularna wymiana głoskowa e: o, zwana apofonią praindoeuropejską. Ten sam rdzeń wyrazowy miał w postaci z e znaczenie czasownikowe, a w wariancie z o - rzeczownikowe. Ślady apofonii odnajdujemy w grece (lego 'mówię': logos 'słowo'), łacinie (tego 'odkrywam': toga 'okrycie' (wierzchnie)) czy w językach słowiańskich (polskie nieść: nosze, wieźć : wóz, ciec : (po)tok itd.). Dlatego obok czasownika prze-rzec 'przepowiadać' mamy rzeczownik prorok 'ten, kto przepowiada'.

Wyraz prorok zajmuje ważne miejsce w zasobach polskiej frazeologii. Jest głównym składnikiem wielu związków frazeologicznych, przeważnie o genezie biblijnej: fałszywi prorocy, nie masz proroka we własnym kraju lub nikt nie jest prorokiem we własnym kraju (w Wulgacie: nemo propheta in patria sua) itd. i antycznej: obym był fałszywym prorokiem! (cytat z rzymskiego historyka Liwiusza, po łacinie: utinam falsus vates sim!).

Z utworów natchnionych księgami prorockimi Starego Testamentu i bezpośrednio do nich nawiązujących bodaj najbardziej znane są powstałe pod wrażeniem rzezi galicyjskiej 1846 roku Skargi Jeremiego pióra romantycznego poety Kornela Ujejskiego, a zwłaszcza słynny Chorał ( "Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej..."). Utwór Ujejskiego już swoim tytułem się odwołuje do starotestamentowej Księgi Jeremiasza (Jeremi to jedna z polskich postaci imienia biblijnego proroka). Mimo braku tego rodzaju bezpośrednich nawiązań trzeba jednak tu również zaliczyć cały nurt mesjanistyczny polskiej literatury romantycznej na czele z III częścią Dziadów Adama Mickiewicza. Z protetycznych wątków antyku grecko-rzymskiego na czoło się wysuwają wspaniałe, jedne z najpiękniejszych w całej naszej poezji, strofy proroctwa Kasandry z Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. O ileż uboższa byłaby bez tego rodzaju treści i motywów nasza literatura i nasza kultura.

W cyklu "Verba Sacra - Modlitwy Katedr Polskich" usłyszymy za chwilę fragmenty Księgi Izajasza. Izajasz (od hebrajskiego yesa'yahu 'Jahwe, zbaw!'), największy prorok Starego Testamentu, urodził się około 765 roku p. n. Ch. w znakomitej rodzinie jerozolimskiej. Zdobył świetne i wszechstronne wykształcenie. Powołany przez Boga na proroka (wizją w świątyni w r. 739) wypełniał prorocką misję ponad 40 lat, współcześnie z prorokiem Micheaszem, za panowania trzech królów judzkich: Joatama, Achaza i Ezechiasza. Zgodnie z tradycją żydowską poniósł śmierć męczeńską za rządów bezbożnego króla Manassesa, przed rokiem 700. Obdarzony wielkim talentem poetyckim, pozostawił po sobie bogatą spuściznę pisarską o charakterze politycznym, etycznym i religijnym, zamkniętą w różnorodnej formie gatunkowej (kazania, poematy, elegie, pieśni liryczne, utwory dramatyczne, modlitwy i hymny).

W świetle wyników badawczych filologii biblijnej (philologia sacra) Izajasz nie jest autorem całej starotestamentowej księgi jego imienia. Autorstwa samego Izajasza są - w części, być może, zebrane już przez jego uczniów - rozdziały 1- 39, połączone w całość przez nieznanego redaktora pod koniec niewoli babilońskiej, w VI w. p. n. Ch. Dalsze części są późniejsze: rozdziały 40-55 powstały pod piórem doskonale naśladującego język i styl Izajasza anonimowego proroka około 550 roku, a część końcowa, obejmująca rozdziały 56-66, nieznanego autorstwa - już po niewoli babilońskiej, pod koniec VI wieku. Wówczas też, w swoim ostatecznym kształcie, ustaliła się cała księga.

Pod względem myślowym i językowo-stylistycznym Księga Izajasza stanowi spójną całość, która przemawia do nas głębią idei, żarem ducha i pięknem słowa.

........................................................................................................
Verba Sacra - Księga Izajasza - następna